Με αφορμή την καθιέρωση της 6ης Μαρτίου ως Πανελλήνια Ημέρα κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού, εξετάζουμε όσα θα πρέπει να γνωρίζουν γονείς, παιδιά και εκπαιδευτικοί για το bullying, έναν όρο που μπήκε τα τελευταία χρόνια στη ζωή μας για να περιγράψει ένα φαινόμενο που τείνει να λάβει ανησυχητικές διαστάσεις.
Όπως θυμόμαστε όλοι από την παιδική και εφηβική μας ηλικία, τα χρόνια του σχολείου δεν ήταν απροβλημάτιστα όσον αφορά τις κοινωνικές σχέσεις. Η συναναστροφή με τα υπόλοιπα παιδιά περιελάμβανε μεγάλες δόσεις ανταγωνισμού ή ακόμη και προσπάθειες επιβολής, με «όπλα» τη σκληρή γλώσσα, τις απειλές, τη σωματική διάπλαση, ακόμη και τη χρήση βίας. Κάποιος θα μπορούσε να θεωρήσει φυσιολογικά τέτοια φαινόμενα, ειδικά στις μικρότερες ηλικίες, όταν τα παιδιά αρχίζουν να κοινωνικοποιούνται και χρειάζονται χρόνο ώστε να καταλάβουν ποιοι είναι οι σωστοί τρόποι αλληλεπίδρασης με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Όμως, τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται όλο και συχνότερα τέτοιου είδους φαινόμενα, μεγάλης μάλιστα έντασης, που δεν έχουν σχέση με την άγνοια των κανόνων και την προσπάθεια ανεύρεσής τους, αλλά έχουν ως μοναδικό στόχο την πρόθεση για «ζημιά» σε κάποιον άλλο και την ικανοποίηση του θύτη από αυτήν.
Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία και μερικά χρόνια αργότερα άρχισε να εμφανίζεται ο όρος bullying σε επιστημονικά περιοδικά. Αν και δεν είναι εύκολο να τεθούν όρια στο τι περιλαμβάνει, μιλάμε για σχολικό εκφοβισμό όταν ένα παιδί εκτίθεται, κατ’ επανάληψη και σε διάρκεια χρόνου, σε εσκεμμένη βλάβη ή συναισθηματική δυσκολία από ένα ή περισσότερα άτομα, μέσω σωματικής επαφής, λεκτικώς ή με άλλους τρόπους.
Σημαντική παράμετρος για τον χαρακτηρισμό μιας συμπεριφοράς ως bullying είναι η επανάληψη του φαινομένου: δεν μιλάμε για λεκτική αψιμαχία ή ακόμη και για έναν καυγά στο προαύλιο του σχολείου. Ο θύτης κατ’ επανάληψη προσπαθεί να βλάψει το θύμα, χωρίς να υπάρχει απαραίτητα λόγος ή αφορμή. Αυτό μπορεί να το προσπαθήσει τόσο μέσω λεκτικού εκφοβισμού (βρισιές, κοροϊδία, προσβλητικά σχόλια), κοινωνικού εκφοβισμού (ψεύτικες φήμες, απομόνωση, εκβιασμός), σωματικού εκφοβισμού (χρήση ή απειλή χρήσης βίας) και βεβαίως ηλεκτρονικού εκφοβισμού (cyberbullying), όπου οι απειλές, οι κοροϊδίες και οι εκβιασμοί βρίσκουν το δρόμο τους μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, μέσων κοινωνικής δικτύωσης, μηνυμάτων στο κινητό.
Υπάρχει μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στο πείραγμα και στο bullying. Το αθώο πείραγμα γίνεται στο πλαίσιο του παιχνιδιού και μεταξύ φίλων, δεν έχει ως στόχο να πληγώσει συναισθηματικά ή να προσβάλει τον άλλο, ενώ είναι αμφίδρομο – σε μια παρέα, όλοι μπορούν να πειράξουν ο ένας τον άλλον, κάτι που δεν ισχύει όταν μιλάμε για bullying.
Πως μπορούν να προστατευτούν τα παιδιά από το bullying;
Τα παιδιά που αποτελούν στόχο του σχολικού εκφοβισμού, είναι τα παιδιά που «διαφέρουν»: μπορεί να είναι από άλλη χώρα ή να έχουν άλλη θρησκεία, να φοράνε γυαλιά ή σιδεράκια, να έχουν διαφορετικά ενδιαφέροντα, να είναι «αδύναμα» – τόσο σωματικά, όσο και από την άποψη ότι κανένας δεν θα τα υποστηρίξει, καθώς είναι «κλειστά» και δεν έχουν πολλούς φίλους. Είναι τα παιδιά που μπορούν να στοχοποιηθούν εύκολα.
Όταν ένα παιδί βιώνει εκφοβισμό δημιουργεί συχνά συναισθήματα θυμού προς γονείς, εκπαιδευτικούς και συμμαθητές, καθώς πιστεύει ότι είτε δεν του αναγνωρίζουν την αδυναμία του να αντιδράσει είτε θεωρούν ότι αυτό ευθύνεται για την κατάσταση που βρίσκεται. Τα παιδιά που υφίστανται bullying παρουσιάζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση,
συναισθηματικές δυσκολίες, αίσθημα μοναξιάς, χαμηλές σχολικές επιδόσεις και απουσίες
ψυχοσωματικά προβλήματα (πονοκέφαλοι, κοιλιακά άλγη, διαταραχές ύπνου), άγχος και δεν μπορούν να μείνουν μόνα.
Οι γονείς οφείλουν να παρατηρούν τέτοιου είδους ανησυχητικά σημάδια στην συμπεριφορά των παιδιών τους και να αντιδρούν άμεσα. Μιλήστε μαζί τους για το θέμα, ξεκαθαρίζοντας εξαρχής ότι δεν φταίει εκείνο για αυτό που του συμβαίνει και επιβραβεύστε το για την αποκάλυψη. Εξηγήστε του ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να του φέρεται έτσι και ότι η λύση δεν είναι να κάνει στο άλλο παιδί «τα ίδια». Δώστε του να καταλάβει τη διαφορά του «μαρτυράω» από το «ζητάω βοήθεια» ζητήστε του να έχει επικοινωνία με τους δασκάλους του, πράγμα το οποίο θα πρέπει να κάνετε και εσείς.
Ποια παιδιά καταφεύγουν στο bullying;
Οπωσδήποτε κανένα παιδί δεν γεννιέται «νταής». Οι έρευνες έχουν δείξει ότι οι δράστες του σχολικού εκφοβισμού έχουν βιώσει οι ίδιοι τον εκφοβισμό (συχνά στο ίδιο τους το σπίτι) ή έχουν γαλουχηθεί σε ένα περιβάλλον που δεν αποδοκιμάζουν αλλά αντιθέτως ενισχύουν ή και επιβραβεύουν τέτοιου είδους συμπεριφορές. Χαρακτηρίζονται συνήθως από την ανάγκη για κυριαρχία πάνω σε άλλους, από μειωμένη ικανότητα αυτοελέγχου, διογκωμένη εικόνα για τον εαυτό τους και από εχθρικότητα απέναντι στο περιβάλλον τους, ιδιαίτερα σε γονείς και εκπαιδευτικούς.
Οι γονείς που υποψιάζονται ότι το παιδί τους είναι δράστης σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού ή έχουν ενημερωθεί για κάτι τέτοιο, θα πρέπει πρώτα από όλα να κάνουν την αυτοκριτική τους: τα παιδιά πρώτα απ’ όλα αντιγράφουν τη δική μας συμπεριφορά ή τουλάχιστον αυτό που αντιλαμβάνονται από εκείνη. Παρατηρήστε τη συμπεριφορά σας στους άλλους, ακόμη και όταν μιλάτε στο τηλέφωνο. Εξηγήστε στο παιδί σας τα στοιχεία της συμπεριφοράς του που σας προβληματίζουν, χαρακτηρίζοντας όμως τη συμπεριφορά και όχι το παιδί. Μιλήστε του για τα συναισθήματα των άλλων παιδιών, για το δικαίωμα στην διαφορετικότητα που έχουμε όλοι, τονώστε τα θετικά στοιχεία της προσωπικότητάς του, υπενθυμίστε του πόσο το αγαπάτε. Μη διστάσετε να συζητήσετε το θέμα με τους δασκάλους.
Πως θα σπάσει ο κύκλος του bullying
Για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού είναι απαραίτητη η σωστή ενημέρωση και η διαρκής εγρήγορση γονιών και καθηγητών. Όταν οι ενήλικες που εμπλέκονται στο ζήτημα γνωρίζουν τα χαρακτηριστικά σημάδια του φαινομένου και τους τρόπους με τους οποίους θα πρέπει να το αντιμετωπίσουν, μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά και να οδηγήσουν στην εξάλειψή του. Δεν θα πρέπει όμως να ξεχνούμε τη δύναμη του παραδείγματος: τα παιδιά μιμούνται τη δική μας συμπεριφορά, συνεπώς ας ξεκινήσουμε όλοι από την αυτοβελτίωση.
Σημαντικό ρόλο όμως παίζει και η στάση των παιδιών παρατηρητών, που δεν εμπλέκονται στο bullying ως θύτες ή ως θύματα αλλά το βλέπουν να συμβαίνει. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να τους επισημάνουν ότι όλοι έχουμε δικαίωμα να είμαστε διαφορετικοί, ότι δεν θα πρέπει να δείχνουν συγκατάβαση ή ανοχή σε τέτοιες συμπεριφορές, ότι αυτό που συμβαίνει σε κάποιους συμμαθητές τους είναι πραγματικά σοβαρό και όχι «πλάκα». Η μάχη ενάντια στον σχολικό εκφοβισμό είναι μια μάχη που θα κερδηθεί, μόνο αν την δώσουμε όλοι μαζί.
Συμβουλές για το παιδί που βιώνει εκφοβισμό
Ο δεκάλογος για το παιδί που βιώνει σχολικό εκφοβισμό, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Καμπάνια Κατά του Σχολικού Εκφοβισμού.
1. Για αυτό που συμβαίνει δεν φταις εσύ. Δεν υπάρχει καμία πραγματική αιτία για να σε χτυπήσει κάποιος ή για να μιλήσει άσχημα για σένα.
2. Πολλά παιδιά στα σχολεία βιώνουν τέτοιες καταστάσεις.
3. Είμαστε περήφανοι για τον εαυτό μας. Δεν ντρεπόμαστε εμείς για κάτι άσχημο που έκανε κάποιος άλλος.
4. Εάν μας συμβεί κάτι το μοιραζόμαστε με τους δασκάλους και τους γονείς μας. Δεν μαρτυράμε το άλλο παιδί, βοηθάμε τον εαυτό μας.
5. Οι δυσκολίες δεν εξαφανίζονται ποτέ από μόνες τους. Εάν συμβεί μια φορά είναι πολύ πιθανό να ξανασυμβεί.
6. Η απομόνωση δεν είναι η λύση. Και άλλα παιδιά μπορεί να έχουν ενοχληθεί από τη συμπεριφορά εκφοβισμού. Μοιράσου την εμπειρία σου.
7. Η αδιαφορία δεν είναι λύση. Η δράση ναι.
8. Το να απαντήσεις με τον ίδιο τρόπο, δεν θα σε βοηθήσει. Απλά θα κάνεις κάτι που έτσι και αλλιώς σε ενοχλεί.
9. Είσαι πολύ σημαντικός για πολλούς ανθρώπους. Εάν κοιτάξεις γύρω σου θα τους βρεις, και αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να σε βοηθήσουν.
10. Κάλεσε στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, δωρεάν και ανώνυμα, για να μιλήσεις με κάποιον ψυχολόγο.
