Υπάρχουν ατελείωτα κίνητρα για την ανθρώπινη συμπεριφορά, από τις βασικές ανάγκες για την τροφή και το σεξ, έως πιο πολύπλοκες, όπως η συμπόνια, ο φθόνος και ο θυμός. Αλλά τίποτα από αυτά δεν εξηγούν τις συμπεριφορές που θέλουμε να κάνουμε ακαταμάχητα, συχνά ανεξήγητα και κατ’ εξακολούθηση – τους ψυχαναγκασμούς.
Οι ψυχαναγκασμοί προέρχονται από μια ανάγκη που είναι απελπισμένη και βασανιστική. Μπορούν να φέρουν ανακούφιση, αλλά ελάχιστη απόλαυση και ενώ ένα μέρος του εγκεφάλου μας θέλει απεγνωσμένα να τους σταματήσει, ένας άλλο φοβάται τη διακοπή τους.
Περιγράφουμε ως «ψυχαναγκαστικό» κάποιον που διαβάζει, κλέβει, καθαρίζει, λέει ψέματα, ψωνίζει, ελέγχει τον λογαριασμό του στο Facebook, τρώει κτλ, όχι απλώς συχνά, αλλά με τον επείγοντα χαρακτήρα κάποιου που δεν ελέγχει πλήρως τη συμπεριφορά του.
Σύμφωνα με ένα αυξανόμενο σώμα επιστημονικών στοιχείων, οι ψυχαναγκασμοί είναι μια απάντηση στο άγχος. Αρπαζόμαστε από κάθε συμπεριφορά που προσφέρει ανακούφιση, παρέχοντας έστω και την ψευδαίσθηση του ελέγχου. Ανάμεσα σε κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις τις οποίες νιώθουμε ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε, εκμεταλλευόμαστε οτιδήποτε θα μπορούσε να αποκαταστήσει την αίσθηση ότι ενεργούμε για τον εαυτό μας.
Περίπου το 1% του πληθυσμού πάσχει από ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD). Ακόμη περισσότεροι από εμάς, βρισκόμαστε στο έλεος ενός ψυχαναγκασμού που του λείπει μόνο κάτι, ώστε να μας δημιουργήσει πρόβλημα και να χαρακτηριστεί ως ψυχική διαταραχή. Στην πραγματικότητα όμως, κάποιοι ψυχαναγκασμοί είναι προσαρμοστικοί, βοηθώντας μας να προχωρήσουμε στη ζωή μας ή να κάνουμε τη δουλειά μας πιο αποτελεσματικά.
Όπως πολλοί άνθρωποι, ίσως να αισθάνεστε υποχρεωμένοι να πιάσετε το smartphone σας μόλις ξυπνήσετε το πρωί. Ευτυχώς ένας αυξανόμενος αριθμός ειδικών έχουν αρχίσει να διακρίνουν τις εξαρτήσεις λόγω κακού έλεγχου των παρορμήσεων, από τους ψυχαναγκασμούς.
Ο εθισμός αρχίζει με μια αίσθηση ευχαρίστησης που επικαλύπτεται από μια μικρή δόση αίσθησης κινδύνου. Είναι διασκεδαστικό να τζογάρεςι ή να πιεις και σε βάζει επίσης σε κάποιον κίνδυνο. Οι παρορμητικές συμπεριφορές περιλαμβάνουν δράση χωρίς σχεδιασμό ή ακόμα και σκέψη, που οδηγείται από μια επιθυμία για άμεση ικανοποίηση.
Ο ψυχαναγκασμός, αντίθετα, έχει σχέση με την αποφυγή δυσάρεστων αποτελεσμάτων. Πρόκειται για επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές που ασχολούνται με την αντιμετώπιση του άγχους που προήλθε από την πιθανότητα αρνητικών συνεπειών. Αλλά η πραγματική συμπεριφορά είναι συχνά δυσάρεστη – ή τουλάχιστον δεν είναι ιδιαίτερα ικανοποιητική, ειδικά μετά την πολλοστή εκδήλωσή της. Στην απλούστερη μορφή του, το άγχος παίρνει τη μορφή της σκέψης: «Αν δεν το κάνω αυτό, κάτι τρομερό θα συμβεί». Αν δεν οργανώνω με θρησκευτική ευλάβεια τα ντουλάπια μου, το σπίτι μου (η ζωή μου) θα βυθιστεί στο χάος.
Αυτό που υποκρύπτει κάθε ψυχαναγκασμός είναι η ανάγκη να αποφευχθεί αυτό που προκαλεί πόνο ή αγωνία. Η ψυχαναγκαστική συμπεριφορά δεν είναι απαραίτητα μια ψυχική διαταραχή. Ορισμένες μορφές του μπορεί να είναι και οι άνθρωποι που υποφέρουν από αυτές θα πρέπει να αναζητήσουν βοήθεια. Αλλά πολλές είναι απλώς εκφράσεις των ψυχολογικών αναγκών που αισθανόμαστε όλοι: ανάγκη για ηρεμία και έλεγχο, για επαφή και για να έχουμε σημασία.
